सिंचन, पूर नियंत्रण, पिण्याच्या पाण्याचा पुरवठा, जलविद्युत निर्मिती आणि मनोरंजनात धरणे महत्त्वाची भूमिका बजावतात. महाराष्ट्राला धरण बांधण्याचा मोठा इतिहास आहे, जो ब्रिटिश राजवटीचा आहे.
महाराष्ट्रत भारतातील काही सर्वात मोठी धरणे आहेत. राज्यात 100 हून अधिक धरणे आहेत, त्यापैकी बहुतांश धरणे पश्चिम घाटात आहेत.स्वातंत्र्यानंतर महाराष्ट्रात सिंचन, पूरनियंत्रण, पिण्याच्या पाण्याचा पुरवठा, जलविद्युत निर्मिती आणि मनोरंजनासाठी अनेक धरणे बांधण्यात आली.
Table of Contents
Dams in Maharashtra Information | धरणांची माहिती
ब्रिटिश राजवटीत महाराष्ट्रात सिंचन आणि पिण्याच्या पाण्याच्या पुरवठ्यासाठी अनेक धरणे बांधण्यात आली. यातील सर्वात उल्लेखनीय म्हणजे कोयना धरण, जे 1923 मध्ये पूर्ण झाले.
स्वातंत्र्यानंतर महाराष्ट्रात आणखी अनेक धरणे बांधली गेली, यात सर्वात उल्लेखनीय म्हणजे रायगड जिल्ह्यात असलेले भामा आसखेड धरण, कोल्हापूर जिल्ह्यातील राधानगरी धरण आणि सिंधुदुर्ग जिल्ह्यातील शिवणी धरण आहे.
खालील लेखात महाराष्ट्रातील सर्वात मोठी धरणे, महाराष्ट्रातील नद्या आणि त्यावरील प्रमुख धरणे, तसेच महाराष्ट्रातील सर्व धरणांची यादी आणि महाराष्ट्रातील धरणांचा नकाशा दिला आहे. तरी विद्यार्थ्यांनी ही माहिती सविस्तरपणे वाचून याचा सराव करावा.
Biggest Dams in Maharashtra | महाराष्ट्रातील मोठी धरणे
महाराष्ट्र बहुतांश भाग दुष्काळग्रस्त राज्य असल्याने वर्षभर सतत पाणीपुरवठा व्हावा यासाठी अनेक धरणे बांधली आहेत. येथे महाराष्ट्रातील प्रमुख पाच मोठ्या धरणांची माहिती खाली दिली आहे. महाराष्ट्रातील सर्वात मोठे धरण कोयना धरण हे सातारा जिल्ह्यात आहे. कोयना नदीवर बांधलेले हे धरण मुंबई आणि पुण्याला पाणीपुरवठा करते.
1. कोयना धरण
कोयना धरण हे महाराष्ट्रातील सर्वात मोठे धरण आहे. सह्याद्री पर्वतरांगांमधील महाबळेश्वर येथे उगम पवणाऱ्या कोयना नदीवर बांधण्यात आलेले रबल-कॉंक्रिट धरण आहे. हे चिपळूण (44 किमी) आणि कराड (58 किमी) दरम्यानच्या राज्य महामार्गावरील पश्चिम घाटात सातारा जिल्ह्यातील कोयना नगर येथे आहे.
| कोयना धरण | धरणाची माहिती |
|---|---|
| जिल्हा | सातारा |
| तालुका/गांव | कोयना नगर |
| नदी | कोयना |
| क्षमता | 105 टीएमसी |
| ऊंची | 103.2 मीटर (339 फीट) |
| लांबी | 807.2 मीटर (2,648 फीट) |
| धरणाचा प्रकार | रबल-कॉंक्रिट |
| जलाशय | शिवसागर |
| विद्युत निर्मिती क्षमता | 1,960 MW |
2. जायकवडी धरण
जायकवाडी धरण हे गोदावरी नदीवर असलेले महाराष्ट्रातील छत्रपती संभाजीनगर जिल्ह्यामधील एक प्रमुख धरण असून आशिया खंडातील मोठं मातीचं धरण अशी ख्याती असलेलं धरण आहे.
या धरणावर मराठवाड्यातील पाच जिल्हे छत्रपती संभाजीनगर, बीड, जालना, परभणी आणि नांदेड हे जिल्हे अवलंबून आहेत.
| जायकवडी धरण | धरणाची माहिती |
|---|---|
| जिल्हा | छत्रपती संभाजीनगर |
| तालुका/गांव | पैठण |
| नदी | गोदावरी |
| क्षमता | 102 टीएमसी |
| ऊंची | ४१.३ मीटर |
| लांबी | 9997.67 मीटर |
| धरणाचा प्रकार | मातीचा भराव व दगडी बांधकाम |
| जलाशय | नाथसागर |
| विद्युत निर्मिती क्षमता | 12 मेगावॉट |
3. उजणी धरण
उजनी धरण हे भीमा धरण किंवा भीमा सिंचन प्रकल्प या नावाने ओळखले जाते. हे धरण भीमा नदीवर आहे बांधले असून महाराष्ट्रातील सोलापूर जिल्ह्यातील माढा तालुक्याच्या उजनी गावाजवळ असलेले एक चिनाकृती गुरुत्व धरण आहे. क्षमतेच्या बाबतीतला या धरणाचा क्रमांक कोयना व जायकवाडी यांच्याआधी पहिला लागतो.
| उजणी धरण | धरणाची माहिती |
|---|---|
| जिल्हा | सोलापूर |
| तालुका/गांव | माढा, उजणी |
| नदी | भीमा |
| क्षमता | 117 टीएमसी (वापरात 70 टीएमसी) |
| ऊंची | 56.4 मीटर (185 ft) |
| लांबी | 2534 मीटर (8314 ft) |
| धरणाचा प्रकार | चिनाकृती कॉंक्रीट गुरुत्व |
| जलाशय | यशवंतसागर |
| विद्युत निर्मिती क्षमता | 12 मेगावॉट |
4. तोतलाडोह धरण
तोतलाडोह धरण, हे महाराष्ट्र राज्यातील नागपूर जिल्ह्यातील रामटेकजवळील पेंच नदीवर आणि भारतातील मध्य प्रदेशाला लागून असलेले गुरुत्व प्रकारचे धरण आहे.
| तोतलाडोह धरण | धरणाची माहिती |
|---|---|
| जिल्हा | नागपूर |
| तालुका/गांव | तोतलाडोह, रामटेक जवळ |
| नदी | पेंच |
| क्षमता | 66 टीएमसी |
| ऊंची | 74.5 मीटर 244 ft |
| लांबी | 680 मीटर 2230 ft |
| धरणाचा प्रकार | गुरुत्व |
| विद्युत निर्मिती क्षमता | 160 मेगावॉट |
5. इसापूर धरण
इसापूर धरण हे महाराष्ट्र राज्यातील कळमनुरी जवळील पैनगंगा नदीवरील एक धरण आहे. सदर प्रकल्पास पुर्वी पूर्णा प्रकल्प म्हणून ही ओळखले जात असे. सदर धरणाच्या जलाशयाचा उपयोग प्रामुख्याने शेती च्या सिंचना साठी होतो. जवळच्या कळमनुरी तालुक्यात पेयजल उपलब्ध करण्यासाठी सुद्धा या जलाशयाचा उपयोग होतो.
| इसापूर धरण | धरणाची माहिती |
|---|---|
| जिल्हा | नांदेड |
| तालुका/गांव | इसापूर, पुसद |
| नदी | पैनगंगा नदी |
| क्षमता | 33.58 टीएमसी |
| ऊंची | 57 मीटर 187 ft |
| लांबी | 4120.1 मीटर 13517 ft |
| धरणाचा प्रकार | मातीचे धरण |
Major Dams in Maharashtra | महाराष्ट्रातील नद्या आणि त्यावरील प्रमुख धरणे
| जिल्हा | धरणाचे नाव | नदी |
|---|---|---|
| अहमदनगर | भंडारदरा | प्रवरा |
| छत्रपती संभाजीनगर | जायकवाडी | गोदावरी |
| बीड | बिंदुसरा | बिंदुसरा |
| बीड | माजलगाव | सिंदफणा |
| कोल्हापूर | राधानगरी | भोगावती |
| सातारा | कोयना | कोयना |
| पुणे | खडकवासला | मुठा |
| पुणे | पानशेत | अंबी(मुळा) |
| पुणे | विरधरण | नीरा |
| पुणे | मुळशी | मुळा |
| पुणे | भाटघर(लॉर्डन धरण) | वेळवंडी(निरा) |
| नाशिक | दारणा | दारणा |
| नाशिक | गंगापूर | गोदावरी |
| नागपुर | तोतलाडोह(मेघदूरजला) | पेंच |
| हिंगोली | येलदरी | दक्षिणपूर्णा |
| हिंगोली | सिद्धेश्वर | दक्षिणपूर्णा |
| अमरावती | ऊर्ध्व वर्धा धरण | वर्धा |
Dams in Maharashtra Map | महाराष्ट्रातील धरणांचा नकाशा
खाली महाराष्ट्रातील काही प्रमुख धरणे नकाशावर दर्शवण्यात आली आहेत.
List of Dams in Maharashtra [All Dams] PDF Download
महाराष्ट्र राज्यात सुमारे 1821 धरणे आहेत काही धरणे अपूर्ण आहेत ती लवकरच पूर्ण होतील. त्या सर्वांची यादी खाली एकूण साठवण क्षमतेनुसर (Storage Capacity) दिली आहे.
ही यादी आपणास PDF स्वरूपात हवी असल्यास त्याची डाउनलोड लिंक खाली दिली आहे.
Frequently Asked Questions
Which is the biggest Dam in Maharashtra? महाराष्ट्रातील सर्वात मोठे धरण कोणते ?
कोयना धरण हे महाराष्ट्रातील सर्वात मोठे धरण आहे. कोयना धरण कोयना नदीवर 1963 मध्ये बांधले गेले आहे. त्यात 1920 मेगावॅटचा जलविद्युत प्रकल्प असून साठवणूक क्षमता 105 टीएमसी आहे.
Which is the First Dam in Maharashtra? महाराष्ट्रातील पहिले धरण कोणते आहे ?
गंगापूर धरण हे महाराष्ट्रातील पहिले मातीचे धरण आहे. जायकवाडी धरणापूर्वी गंगापूर धरणाचे बांधकाम सुरू झाले. गंगापूर धरणाचे बांधकाम 1948 मध्ये सुरू झाले आणि 17 वर्षांनी 1965 मध्ये पूर्ण झाले.
How many Dams in Maharashtra ? महाराष्ट्रात एकूण किती धरणे आहेत ?
महाराष्ट्र राज्यात सुमारे लहान, माध्यम आणि मोठी अशी 1821 धरणे आहेत त्यामध्ये काही धरणे अपूर्ण आहेत ती लवकरच पूर्ण होतील.
What is the capacity of the various dams in Maharashtra ? महाराष्ट्रातील प्रमुख धरणांची साठवणूक क्षमता किती आहे?
कोयना धरण – 105 टीएमसी, जायकवडी धरण – 102 टीएमसी, उजणी धरण – 117 टीएमसी, तोतलाडोह धरण – 66 टीएमसी, इसापूर धरण – 33.58 टीएमसी.
भीमा सिंचन प्रकल्प नावाने कोणते धरण ओळखले जाते ?
उजनी धरण भीमा सिंचन प्रकल्प नावाने ओळखले जाते. हे धरण भीम नदीवर असल्यामुळे याला भीमा धरण सुद्धा म्हटले जाते.
